Łuszczewski Jan Paweł h. Korczak (1764–1812), sekretarz Sejmu Czteroletniego, minister spraw wewnętrznych Ks. Warsz. Ur. 26 VI w Skotnikach w Sochaczewskiem, był synem Waleriana, starosty sochaczewskiego, i Józefy z Szymanowskich, kasztelanki rawskiej. Nauki ukończył w szkołach pijarskich w Warszawie, a dalej uzupełniał wykształcenie na dworze królewskim. W r. 1782 rozpoczął służbę w Gabinecie Stanisława Augusta pod kierunkiem Adama Cieciszowskiego, a następnie Piusa Kicińskiego i został mianowany sekretarzem królewskim. Po śmierci ojca otrzymał po nim starostwo sochaczewskie (1784). W l. 1788–9 pełnił funkcje sekretarza Sejmu Czteroletniego i opracował „Diariusz Sejmu Ordynaryjnego pod związkiem Konfederacji Generalnej Obojga Narodów” obejmujący sesje od 6 X 1788 do 6 III 1789 (W. 1790 I–II). Resztę materiałów związanych z obradami Sejmu przekazał Ł. w r. 1808 Warszawskiemu Tow. Przyjaciół Nauk. Zbiór ten, wywieziony po upadku powstania listopadowego, rewindykowano ze Związku Radzieckiego w r. 1964. W skład Sejmu Czteroletniego wszedł Ł. w drugiej jego kadencji, jako poseł z ziemi sochaczewskiej. Należał w Sejmie do stronnictwa patriotycznego i jako jeden z pierwszych złożył podpis na «asekuracji» zredagowanej w przeddzień uchwalenia Konstytucji 3 maja. W przemówieniu wygłoszonym 10 V 1791 w izbie senatorskiej Ł. deklarował się jako zwolennik Konstytucji i uzasadniał słuszność jej postanowień. Następnie 16 V wszedł do sejmowej deputacji konstytucyjnej, która zajęła się przygotowaniem praw dotyczących rozwinięcia Konstytucji. Był również członkiem Tow. Przyjaciół Konstytucji 3 maja. Wersja, że podczas insurekcji kościuszkowskiej zajmował stanowisko asesora w Administracji Pożyczki Publicznej, nie znajduje potwierdzenia. Funkcje te pełnił Jan Nepomucen Łuszczewski, podówczas sędzia sądu kryminalnego.
Po trzecim rozbiorze Ł., wraz z żoną Aleksandrą z Cieciszowskich, córką Adama (zob.) i Teresy z Lelewelów, osiadł w majątku Strugi pod Sochaczewem i zamknął się w kręgu spraw rodzinnych. J. P. Woronicz, którego łączyła z Ł-m serdeczna przyjaźń, poświęcił jedną ze swych sielanek „Emilkę” szczęściu rodzinnemu młodego małżeństwa. Ł., zajęty organizowaniem własnego gospodarstwa, interesował się również sprawą polepszenia bytu włościan. Wolny czas poświęcał lekturze i pisaniu. Obok innych prac miał przygotowane, zdaniem J. K. Szaniawskiego, «prace użyteczne w przedmiotach moralnych». Prace te (pozostałe w rękopisach) oraz zasługi położone podczas Sejmu Czteroletniego otworzyły mu drogę do Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, które powołało go na członka przybranego (11 V 1806).
Na widownię polityczną wysunął się Ł. w l. 1806–7 przy ustanawianiu władz polskich z ramienia Napoleona. Już 5 XII 1806 został powołany do Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej utworzonej w Warszawie. W kilka dni później wszedł do składu deputacji, która witała Napoleona w Poznaniu (11 XII). W połowie stycznia r. n. Komisja Rządząca wybrała Ł-ego swym sekretarzem generalnym. W lipcu, wraz z jej przedstawicielami, wyjechał do Drezna dla odebrania konstytucji nadanej przez Napoleona. Po rozwiązaniu Komisji Rządzącej Ł. otrzymał nieoczekiwanie nominację na ministra spraw wewnętrznych i religijnych (5 X 1807). Stanowisko to przyjął z dużymi oporami, wymawiając się brakiem sił i umiejętności. Ł. zdawał sobie sprawę z ogromu czekających go obowiązków. Jako dotychczasowy sekretarz Komisji Rządzącej znał dobrze trudności, jakie piętrzyły się przed jego poprzednikiem, dyrektorem spraw wewnętrznych S. Brezą. Sam był człowiekiem prawym, zdolnym, oczytanym, dobrym i rzeczowym mówcą, brakowało mu jednak kwalifikacji na kierownika wielkiego działu polityki państwowej. Nie posiadał Ł. dostatecznej energii ani zdolności organizacyjnych, jakich wymagała wyjątkowa sytuacja Księstwa. Spokojny, uprzejmy w obejściu, łatwo spoufalał się z ludźmi i przypuszczał ich do «przyjacielskiej konfidencji». Nie potrafił też dobierać sobie odpowiednich współpracowników ani zmuszać podwładnych po posłuchu. Pełen dobrych chęci, starał się Ł. brak kwalifikacji kierowniczych rekompensować niezmordowaną pracowitością. Początki zwłaszcza były trudne, kiedy – jak się skarżył – tonął w morzu rozlicznych spraw ministerstwa, którego kompetencje, szersze niż innych resortów, nie były jeszcze ściśle określone. Organizacja administracji polskiej na nowych zasadach była w dużej mierze osobistym dziełem Ł-ego. Już na posiedzeniu Rady Ministrów 28 XI 1807 Ł. wysunął projekt dostosowania konstytucji Ks. Warsz. do warunków krajowych. Był za wprowadzeniem wyborów urzędników administracji terenowej, co nawiązywało z jednej strony do dawnych polskich zwyczajów, z drugiej zaś wzorowało się na konstytucji francuskiej 1799 r. Jego wniosek usprawnienia administracji przez zmniejszenie nadmiernego zakresu działania Min. Spraw Wewnętrznych przyczynił się do utworzenia dyrekcji dóbr narodowych i lasów (1810) oraz do powierzenia magazynów wojskowych generalnej dyrekcji administracji wojennej powstałej w Min. Wojny (1811). Ł. zorganizował też, przy pomocy prefektur, akcję ustalenia wysokości wierzytelności pruskich, którymi w postaci «sum bajońskich» Napoleon obciążył dłużników polskich. W obszernym raporcie z 4 II 1812 wyliczeniom pruskim i francuskim przeciwstawił Ł. roszczenia Ks. Warsz. w stosunku do Prus.
Minister nie tylko sam redagował urzędowe pisma, ale również sam opracowywał ważniejsze instrukcje („Instrukcja objaśniająca organizację prefektur”, W. 1810). W mowach wygłaszanych na otwarciu sesji sejmowych w marcu 1809 i grudniu 1811 Ł. w sposób rzeczowy zdawał sprawę z położenia kraju, nie ukrywając katastrofalnego stanu gospodarki. Bardziej alarmistyczne były wystąpienia Ł-ego na posiedzeniach Rady Stanu, kiedy dla ratowania wyniszczonego kraju domagał się zniesienia przez króla świadczeń na rzecz wojsk francuskich rezydujących w Księstwie. Tymczasem organizowanie dostaw dla wojska ściągało na Ł-ego zarówno niezadowolenie miejscowej ludności, jak i ostrą krytykę ze strony przedstawicieli Francji. Również mało popularne były w kraju funkcje Ł-ego dotyczące administracji w zakresie wyznań. Mimo że na stanowisku ministra spraw religijnych wykazywał dużo taktu i unikał konfliktów z klerem, satyra polityczna zarzucała «ministrowi irreligii» gnębienie Kościoła katolickiego i nadmiar tolerancji. Ł., jako nominalny zwierzchnik edukacji narodowej, interesował się sprawą podnoszenia oświaty i rozwojem czytelnictwa. Pragnąc ułatwić korzystanie z krajowych zasobów książkowych, wobec wywiezienia Biblioteki Załuskich do Rosji, wystąpił z oryginalnym i pionierskim projektem stworzenia katalogu centralnego książek. Wezwał w tym celu zakony do skatalogowania swych księgozbiorów i nadesłania katalogów do Warszawy, gdzie miał powstać jeden ogólny katalog informujący o lokalizacji książek w bibliotekach krajowych. Ten nowatorski pomysł okazał się jednak zbyt trudny do zrealizowania w ówczesnych warunkach.
Jako naczelny zarządca dóbr narodowych w Księstwie bronił Ł. interesów włościan, postulując przyznanie im na własność gruntów rządowych. W kwestii włościańskiej reprezentował na ogół stanowisko umiarkowane, zbliżone do kierunku filowłościańskiego. Ł. cieszył się zaufaniem Fryderyka Augusta. Król saski cenił go wysoko i oparł się naciskowi swych doradców, którzy uporczywie domagali się usunięcia Ł-ego ze stanowiska ministra. Wyrazem uznania dla działalności Ł-ego były wysokie odznaczenia państwowe: Krzyż Kawalerski Legii Honorowej (1807), Order Św. Stanisława i Orła Białego (1809). W r. 1811 minister sprawiedliwości F. Łubieński – mimo że jego zażyłe stosunki z Ł-m uległy podówczas ochłodzeniu – polecał go królowi jako swego następcę, a D. Pradt, rezydent napoleoński w Warszawie, z uznaniem zauważył w czerwcu 1812, że Ł. potrafił przeciwstawić się wpływowemu ordynatowi S. Zamoyskiemu, który żądał nie uzasadnionej wypłaty 7 milionów złp. ze skarbu Ks. Warsz.
Ł. już od młodości uczestniczył w ruchu masońskim. Wprowadzony w r. 1785 do loży «Świątynia Izys», był kolejno jej archiwistą, pieczętarzem i mówcą. W r. 1789 został sekretarzem Wielkiego Wschodu Narodowego. Kiedy po utracie niepodległości kraju Wschód Narodowy przestał istnieć, Ł. w swym domu przechowywał archiwalia wolnomularskie. Razem z Józefem Orsettim i Ignacym Tańskim brał udział w opracowaniu masońskiej księgi praw. Za czasów Ks. Warsz. Ł. był reprezentantem loży «Gwiazda Wschodnia» przy Wielkim Wschodzie Narodowym. W r. 1811, obrany mistrzem katedry loży «Świątynia Izys», powołany został do Najwyższej Kapituły. Na kilka miesięcy przed śmiercią stanął na czele loży kapitularnej departamentu warszawskiego «Bracia Zjednoczeni pod Gwiazdą Wschodnią». Również pierwsza żona Ł-ego Aleksandra należała do masonerii i była członkinią loży «Dobroczynność».
Ł. zmarł przedwcześnie 4 VII 1812. Pochowany został w Warszawie, w kościele Kapucynów przy ul. Miodowej, obok pierwszej żony Aleksandry z Cieciszowskich. Miał z nią 3 synów: Adama, Michała, Wacława (zob.), i córkę Konstancję, żonę kasztelana Macieja Wodzińskiego. Pozostawił drugą żonę Ewę z Orsettich Cieciszowską z nowo narodzoną córką Pauliną. Najstarszy syn Adam (1798–1853), wychowanek Uniw. Warsz., posłował z pow. sochaczewskiego na sejm 1831 r. i podpisał akt ogłaszający detronizację Romanowów. Po upadku powstania emigrował do Drezna, następnie do Paryża. W r. 1840 osiadł na stałe w Poznaniu.
Portret pędzla M. Bacciarellego w Muz. Hist. m. st. W.; Podob. na obrazie Bacciarellego (1811, olej.) «Nadanie Konstytucji Ks. Warszawskiego» w Muz. Narod. Oddz. w Wilanowie, reprod. w: Portrety osobistości polskich w Wilanowie. Katalog, W. 1967; Miedzioryt punktowany J. Ligbera, wg Bacciarellego; – Estreicher; Estreicher w. XIX; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Chodynicki I., Dykcjonarz uczonych Polaków, Lw. 1833 II; Boniecki; Uruski; – Bachulska H., Ks. Warszawskie w oświetleniu satyry politycznej, „Przegl. Hist.” R. 24: 1924 s. 34–5, 45; Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 19; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1882 II 114–8, 149–50; Grynwaser H., Kwestia agrarna, Wr. 1951; Kallas M., Projekt reform ustrojowych w Ks. Warszawskim (1810–1811), Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika w Tor. Nauki Human.-Społ., Z. 42. Prawo, X, Tor. 1971 s. 83–4; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I–II (reprod. portretu); Małachowski-Łempicki, Wolnomularstwo w Ks. Warszawskim 1812–1815, „Wiedza i Życie” 1929 nr 5 s. 5–15 (reprod. portretu); tenże, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Mencel T., Feliks Łubieński, W. 1952; Rymszyna M., Gabinet Stanisława Augusta, W. 1962; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, P. 1930; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Wyd. 2., Kr. 1897; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce, W. 1949; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I–II; Willaume J., Fryderyk August jako książę warszawski, P. 1939; tenże, Polsko-pruskie stosunki finansowo-gospodarcze 1807–1813, „Roczniki Hist.” T. 19: 1952 s. 123; tenże, Przesilenie w Ministerstwie Policji Ks. Warszawskiego, „Annales Univ. M. Curie-Skłodowska” Sectio F, T. 18: 1963 s. 103–8; – Arch. Wybickiego, II; Bignon L. P. E., Souvenirs d’un diplomate, Paris 1864 s. 43, 88, 103, 111–2; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich, Wyd. M. Handelsman, Kr. 1914 I–II; Koźmian K., Hymn z loży masonów o śmierci Ł-ego (odśpiewany 14 X 1812 na zebraniu loży «Świątynia Izys»), w: tenże, Różne wiersze, Kr. 1881 s. 193; tenże, Pamiętniki, P. 1858 II 88–9; Lelewel J., Bibliograficznych ksiąg dwoje, Wil. 1826 II 174; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Wr. 1966; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1911; Niemcewicz J. U., Pamiętnik o czasach Ks. Warszawskiego, W. 1902 s. 14–5, 23, 58–73, 161; Pękalski W., Mowa przy obchodzie pamiątki zeszłych Braci na zgromadzeniu… loży Świątynia Izys. Z powodu zgonu J. P. Ł-ego, W. 1812; Protokoły Rady Stanu Ks. Warszawskiego, Wyd. B. Pawłowski, T. Mencel, Tor. 1960–8, Fontes, 49, 51, 56, 60; Prusinowski A., Mowa żałobna na pogrzebie Adama Ł-ego…, P. 1853; Sześcioletnia korespondencja władz duchownych z rządem świeckim Ks. Warszawskiego, W. 1816; – „Gaz. Korresp. Warsz. i Zagran.” 1812 nr 54–6 z „Dodatkami”; „Gaz. Warsz.” 1812 nr 53–6 z „Dodatkami”; – AGAD: Akta Warsz. Tow. Przyj. Nauk, 17, 59–61, Arch. Publ. Potockich 100 II k. 149; B. Ossol.: rkp. 11654/II (listy Ł-ego do S. Wodzickiego z l. 1810–2); B. Uniw. Warsz.: rkp. 139 (kopie listów Ł-ego do J. K. Szaniawskiego z l. 1807–8).
Maria Manteufflowa